Hoàng Hoa Thám tên khai sinh là Trương Văn Thám, thời trẻ có tên là Trương Văn Nghĩa, quê ở làng Dị Chế, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Sau lớn lên ở làng Ngọc Cục, huyện Yên Thế, tỉnh Bắc Giang. Ông sinh ra trong một gia đình yêu nước, bố là Trương Văn Thận, mẹ là Lương Thị Minh.
Năm 16 tuổi, Hoàng Hoa Thám tham gia khởi nghĩa của Đại Trân (1870-1875)
Năm 1884 ông ra nhập nghĩa binh Trần Quang Loan. Năm 1895 ông tham gia khởi nghĩa của Cai Kinh ở Lạng Giang. Sau khi Cai Kinh Mất ông đứng dưới cờ nghĩa của Lương Văn Nắm và trở thành một tướng lĩnh có tài. Năm 1892. Để Nắm hy sinh ông trở thành lãnh tụ tối cao của phong trào Yên Thế - Phong trào nông dân chống Pháp với biệt danh “Hùm xám Yên Thế”. Ông từng viết:
Hỡi người dự lễ hôm nay
Cùng nhau ta nắm chặt tay thề nguyền
Thề kế tiếp trung hiền, tiên liệt
Đem máu xương trừ diệt xâm lăng
Cùng nhau hô tiếng to vang
Việt Nam độc lập vững vàng muôn năm.
Khu tự trị Phồn Xương thành căn cứ kháng chiến, ông thường được gọi là Đề Thám. Nhiều nhà yêu nước trong đó có Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh đã gặp gỡ ông bàn kế hoạch hành động khiến ông thêm quyết tâm kháng chiến đến cùng.
Năm 1909 thực dân Pháp tập trung lực lượng tấn công quy mô lên Yên Thế. Dưới sự lãnh đạo của Hoàng Hoa Thám nghĩa quân anh dũng chống trả gây nhiều thiệt hại cho quân Pháp. Ngày 10/2/1913, Hoàng Hoa Thám hy sinh tại khu vực Hố Nấy cách chợ Gồ gần 2 km.
Khởi nghĩa Yên Thế kéo dài gần 30 năm, ghi một dấu son trong lịch sử kháng Pháp thời cận đại.
Ngày nay, để ghi nhớ công ơn muôn đời sau tên ông đã được đặt cho nhiều đường phố, vườn hoa, trường học ở Việt Nam. Theo nguyện vọng của nhân dân phường Vĩnh Phúc, Ba Đình, Hà Nội, Trường THCS Hoàng Hoa Thám tự hào mang tên vị anh hùng dân tộc thời kỳ chống Thực dân Pháp. Trường nằm trên khu 7,2 héc ta của phường Vĩnh Phúc - một phường được tách ra từ phường Cống Vị – Quận Ba Đình. Đây là một ngôi trường có bề dày truyền thống học tập và rèn luyện với bao thế hệ học sinh đã khôn lớn, trưởng thành.
Trường được thành lập từ năm 1975 (tiền thân là trường phổ thông Yên Thái) với 14 lớp cấp 2 và 24 cán bộ giáo viên. Theo quyết định của thành phố Hà Nội và Ủy ban nhân dân quận Ba Đình ngày 28 tháng 8 năm 1991, trường THCS Hoàng Hoa Thám được tách từ Trường cấp I, II Hoàng Hoa Thám nhưng địa điểm của trường vẫn đóng trên Trường PTCS cấp I, II cũ (Số 1 phố Vĩnh Phúc). Từ năm học 2003 – 2004, trường chuyển về địa điểm hiện tại (khu 7,2 ha phường Vĩnh Phúc).
Ngôi trường mới xây đẹp đẽ khang trang dưới những tán cây xanh rợp bóng được mang tên vị anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám nay là Trường THCS Hoàng Hoa Thám.
